Có lẽ bạn đã nghe thấy thuật ngữ “Fediverse” xuất hiện đâu đó trong vài năm qua, có thể trong các diễn đàn công nghệ, blog, hoặc thậm chí trong các cuộc thảo luận trực tuyến thông thường. Đây là một thuật ngữ nghe có vẻ nghiêm trọng — như một cuộc cách mạng mang tính đột phá trong vũ trụ của Social Media. Và đúng là như vậy thật. Không giống như các nền tảng truyền thống như Facebook, Twitter (X), hay Instagram, nơi họ kiểm soát toàn bộ quyết định, thực thi kiểm duyệt, và thu thập dữ liệu người dùng với mục đích thương mại hoá, thì Fediverse đã mở ra một kỷ nguyên hoàn toàn khác biệt. Nó tạo nên một mạng lưới phi tập trung và trao quyền kiểm soát cho người dùng. Chào mừng bạn đến với Fediverse, một mạng xã hội phi tập trung đang lặng lẽ thay đổi cách chúng ta tương tác trực tuyến.
Vậy thuật ngữ Fediverse có nghĩa là gì?
Fediverse (hay gọi tắt là Fedi) là một mạng lưới toàn cầu các máy chủ mạng xã hội được vận hành độc lập, mỗi máy chủ có cơ sở người dùng, nội dung và quy tắc riêng biệt. Không giống như các nền tảng chính thống mà một thực thể duy nhất kiểm soát mọi thứ, Fediverse là một tập hợp các máy chủ riêng biệt (được gọi là các instance) vẫn được kết nối với nhau. Mặc dù hoạt động độc lập, các máy chủ riêng biệt này có thể tương tác và chia sẻ nội dung thông qua một giao thức giao tiếp chung gọi là ActivityPub. Từ “Fediverse” là sự kết hợp giữa từ “federation” và “universe”, hoàn hảo trong việc mô tả bản chất của nó — một vũ trụ các nền tảng liên kết với nhau thông qua các tiêu chuẩn mở này.
Nói cách khác, Fediverse hoạt động như một hệ sinh thái mạng xã hội nơi các nền tảng như Facebook, X, TikTok, Snapchat, Instagram, và nhiều hơn nữa đều được liên kết với nhau. Hãy tưởng tượng bạn có thể chia sẻ một bài viết trên một nền tảng và nó tự động hiển thị cho người theo dõi của bạn trên tất cả các nền tảng khác. Thậm chí nếu bạn quyết định chuyển đổi từ nền tảng A sang nền tảng B, bạn có thể duy trì nội dung, số lượng người theo dõi, toàn bộ mạng xã hội của bạn từ nền tảng A sang B — mà không làm mất bất kỳ dữ liệu nào.
Mô hình tập trung so với mô hình phi tập trung: Lợi ích của Fediverse
Trong thế giới mạng xã hội, hầu hết các nền tảng như Facebook, Instagram, TikTok, và X (trước đây là Twitter) đều hoạt động theo mô hình tập trung (Centralized Social Media). Điều này có nghĩa là một công ty duy nhất đứng ra kiểm soát nền tảng, thuật toán, kiểm duyệt nội dung và, quan trọng nhất, dữ liệu của bạn. Các nền tảng tập trung này đưa ra mọi quyết định: bạn được xem nội dung gì, bao nhiêu lần bạn thấy nó và cách dữ liệu của bạn được sử dụng — thường cho mục đích quảng cáo và lợi nhuận. Người dùng không có quyền “ý kiến hay tranh luận” trong việc vận hành nền tảng, và rủi ro về vi phạm dữ liệu, kiểm duyệt và thao túng nội dung người dùng để trục lợi luôn hiện hữu. Như vụ bê bối Cambridge Analytica đã làm rúng động Facebook vào năm 2018, các nền tảng tập trung thường dẫn đến việc vi phạm dữ liệu và thao túng nội dung người dùng vì mục đích thương mại.
Ngược lại, Fediverse cung cấp một giải pháp thay thế phi tập trung. Trong hệ thống này, các nền tảng mạng xã hội không được sở hữu hoặc kiểm soát bởi một tập đoàn lớn nào cả. Thay vào đó, Fediverse được tạo thành từ nhiều máy chủ độc lập — mỗi cái được gọi là một instance — được vận hành bởi các cá nhân hoặc cộng đồng nhỏ. Các instance này giao tiếp với nhau bằng các giao thức mã nguồn mở như ActivityPub, cho phép người dùng chia sẻ nội dung, theo dõi người khác và tương tác tự do trên toàn mạng, bất kể họ thuộc về instance nào.
Lợi ích của mạng xã hội phi tập trung như Fediverse là rất đáng kể:
1. Tự chủ và kiểm soát của người dùng:
Một trong những lợi ích lớn nhất của các nền tảng phi tập trung là quyền kiểm soát mà chúng mang lại cho người dùng. Thay vì để một công ty quyết định cách dữ liệu của bạn được sử dụng hoặc nội dung bạn nên thấy, Fediverse cho phép bạn chọn một instance phù hợp với giá trị của bạn. Mỗi instance có quy tắc và chính sách kiểm duyệt riêng, cho phép trải nghiệm được tùy chỉnh và thúc đẩy bởi cộng đồng. Nếu bạn không thích cách một máy chủ hoạt động, bạn có thể chuyển sang một cái khác, mang theo tất cả dữ liệu, người theo dõi và nội dung của mình — điều không thể trên các nền tảng tập trung như Facebook.
2. Tự do thay vì chấp nhận các thuật toán của công ty theo mô hình tập trung:
Trên các nền tảng tập trung, thuật toán quyết định những gì xuất hiện trong nguồn cấp dữ liệu của bạn, thường ưu tiên nội dung được thiết kế để giữ bạn lướt mãi — dù là tin tức gây sốc, video lan truyền, hay bài đăng được tài trợ. Các thuật toán này được tối ưu hóa cho tương tác và doanh thu quảng cáo, thường gây ảnh hưởng tiêu cực đến trải nghiệm người dùng. Tuy nhiên, Fediverse không dựa vào các thuật toán vì lợi nhuận. Thay vào đó, tính hiển thị của nội dung được xác định bởi quy tắc cộng đồng và tương tác của người dùng, làm cho trải nghiệm mạng xã hội của bạn tự nhiên hơn và ít bị chi phối bởi lợi ích của các công ty.
3. Quyền sở hữu dữ liệu và quyền riêng tư:
Các nền tảng tập trung có lịch sử dài về việc lạm dụng dữ liệu và các vụ bê bối quyền riêng tư. Như vụ vi phạm dữ liệu năm 2022 của Twitter đã tiết lộ thông tin cá nhân của hơn 5,4 triệu người dùng. Trên Fediverse, bạn có quyền chọn nơi dữ liệu của mình được lưu trữ. Vì mỗi instance hoạt động độc lập, dữ liệu của bạn được xử lý theo các quy tắc cụ thể của máy chủ mà bạn chọn, thường tôn trọng quyền riêng tư và minh bạch hơn.
4. Không có hiệu ứng Lock-in
Một trong những hạn chế lớn của các nền tảng tập trung là không thể dễ dàng di chuyển tài khoản, nội dung hoặc mạng xã hội từ nền tảng này sang nền tảng khác. Fediverse loại bỏ hiệu ứng khóa này. Vì nó được xây dựng trên các giao thức mở như ActivityPub, bạn có thể dễ dàng chuyển đổi từ instance này sang instance khác mà không mất bài đăng, người theo dõi hoặc kết nối xã hội.
5. Không bị kiểm soát việc kiểm duyệt
Trên các nền tảng tập trung, việc kiểm duyệt nội dung được kiểm soát bởi một thực thể duy nhất, có nghĩa là các bài viết của bạn có thể bị xóa hoặc kiểm duyệt theo quy tắc của nền tảng hoặc thậm chí áp lực chính trị. Trên Fediverse, kiểm duyệt được phân tán. Mỗi instance có quy tắc cộng đồng riêng, vì vậy bạn có thể chọn máy chủ có chính sách phù hợp với giá trị của mình.
6. Cộng đồng đa dạng:
Các nền tảng tập trung có xu hướng áp dụng một mô hình chung cho quy tắc cộng đồng và kiểm duyệt nội dung. Ngược lại, bản chất phi tập trung của Fediverse cho phép một loạt các cộng đồng đa dạng phát triển.
7. Phát triển cộng tác:
Nhiều nền tảng trong Fediverse là mã nguồn mở, có nghĩa là mã nguồn của chúng có sẵn để bất kỳ ai cũng có thể xem, sửa đổi và cải thiện. Mô hình phát triển cộng tác này đảm bảo rằng các nền tảng luôn được phát triển để đáp ứng nhu cầu của người dùng. Ngoài ra, các nền tảng mã nguồn mở thường minh bạch hơn, vì bất kỳ ai cũng có thể kiểm tra mã để đảm bảo rằng không có thuật toán ẩn hoặc các mối lo ngại về quyền riêng tư. Ngược lại, các nền tảng tập trung thường hoạt động trong sự bí mật, với rất ít sự minh bạch về cách các thuật toán của chúng hoặc các thực tiễn thu thập dữ liệu hoạt động.
Giao thức ActivityPub: Nền tảng của Fediverse
Trung tâm của Fediverse là giao thức ActivityPub — một tiêu chuẩn giao tiếp phi tập trung và mở giúp cho tính kết nối giữa các nền tảng trong Fediverse trở nên khả thi. Được phát triển bởi World Wide Web Consortium (W3C), cùng tổ chức chịu trách nhiệm phát triển các tiêu chuẩn như HTML và CSS, ActivityPub đã được khuyến nghị chính thức như một giao thức vào tháng 1 năm 2018. Mục tiêu chính của nó là cho phép các nền tảng mạng xã hội khác nhau tương tác với nhau một cách liền mạch, cho phép người dùng trên một nền tảng tương tác với nội dung và người dùng trên một nền tảng khác, ngay cả khi chúng được lưu trữ trên các máy chủ hoàn toàn khác nhau.
Về cơ bản, ActivityPub cho phép các máy chủ (được gọi là các instance trong Fediverse) trao đổi tin nhắn và tương tác theo cách chuẩn hóa. Những tin nhắn này, hay còn gọi là “hoạt động”, đại diện cho các hành động xã hội mà người dùng thực hiện trên mạng xã hội, chẳng hạn như tạo bài đăng, thích bài viết, chia sẻ nội dung hoặc theo dõi người dùng khác. Bằng cách sử dụng ActivityPub, một người dùng trên một instance (chẳng hạn như Mastodon) có thể theo dõi và tương tác với người dùng trên các nền tảng hoàn toàn khác như PeerTube (cho video) hoặc PixelFed (cho chia sẻ hình ảnh) mà không cần tạo tài khoản riêng biệt.
Như hình ảnh trên đây cho thấy sự tương tác giữa hai nền tảng của Fediverse — Mastodon.social và PixelFed.social — sử dụng ActivityPub như xương sống của giao tiếp. Yuki là một người dùng trên PixelFed.social, một nền tảng chia sẻ hình ảnh giống như Instagram. Yuki tải lên một bức ảnh có tên là photo.jpg vào tài khoản PixelFed của mình. ActivityPub, giao thức kết nối các instance trên Fediverse, truyền tải hoạt động này. Nhờ ActivityPub, ảnh của Yuki được chia sẻ liền mạch trên cả PixelFed và Mastodon. Điều này có nghĩa là Yuki có thể tương tác với Josh, Emily, và Sachi trên Mastodon dễ dàng như với Chris và Hanna trên PixelFed, mặc dù họ đang ở trên các nền tảng khác nhau. Mức độ tương tác này là một trong những tính năng nổi bật của Fediverse, cho phép trải nghiệm mạng xã hội phi tập trung thực sự, nơi không có nền tảng nào kiểm soát các tương tác của người dùng.
Theo W3C, ActivityPub được xây dựng dựa trên một giao thức tiền nhiệm gọi là OStatus, nhưng nó cung cấp những cải tiến đáng kể, đặc biệt trong việc xử lý giao tiếp từ máy khách tới máy chủ và từ máy chủ tới máy chủ. Điều này có nghĩa là ActivityPub đủ linh hoạt để xử lý cả các tương tác giữa người dùng và nền tảng của họ, cũng như các tương tác phức tạp hơn giữa các instance khác nhau trên Fediverse.
Sự trỗi dậy của các nền tảng Fediverse: Mastodon, Threads và sự tham gia của Meta
Sự phát triển của Fediverse bắt đầu với Mastodon, một lựa chọn phi tập trung thay thế cho Twitter đã thu hút sự chú ý vào năm 2016. Được tạo ra bởi Eugen Rochko, Mastodon được xây dựng dựa trên ý tưởng cung cấp cho người dùng quyền kiểm soát lớn hơn đối với sự hiện diện trực tuyến của họ thông qua mô hình phi tập trung. Không giống như Twitter, nơi kiểm duyệt nội dung và thuật toán được tập trung, Mastodon cho phép người dùng tham gia hoặc tạo các máy chủ độc lập (hoặc các instance) hoạt động theo các quy tắc riêng của họ. Tính linh hoạt và sự quản lý do người dùng dẫn dắt này đã thu hút nhiều người dùng đầu tiên, đặc biệt là những người không hài lòng với sự thương mại hóa ngày càng tăng và các vấn đề về quyền riêng tư trên các mạng xã hội truyền thống.
Cơ sở người dùng của Mastodon đã tăng vọt vào cuối năm 2022 sau khi Elon Musk mua lại Twitter, gây ra lo ngại lớn về tương lai của nền tảng này. Đáp lại, nhiều người dùng đã chuyển sang Mastodon, bị thu hút bởi tính chất mã nguồn mở của nó và khả năng tham gia vào các cộng đồng ngách với các quy tắc kiểm duyệt được tùy chỉnh. Đến đầu năm 2023, Mastodon đã đạt hơn 10 triệu người dùng, đánh dấu một cột mốc quan trọng cho sự phát triển của Fediverse.
Ngoài ra, việc ra mắt nền tảng Threads của Meta (trước đây là Facebook) vào năm 2023 là một sự bùng nổ trong vũ trụ Fediverse. Mặc dù Meta đã từ lâu ủng hộ các hệ thống tập trung Centralized, Threads đã thông báo hỗ trợ ActivityPub, giao thức làm nền tảng cho Fediverse. Quyết định này đã gây bất ngờ, vì Meta từng bị chỉ trích vì việc độc quyền dữ liệu người dùng— lại có một bước chuyển mình ngoạn mục và tham gia vào một hệ sinh thái phi tập trung. Dù có cơ sở người dùng khổng lồ (100 triệu người dùng chỉ trong năm ngày), sự tham gia của Threads với ActivityPub đánh dấu một bước chuyển quan trọng. Nó mở ra cánh cửa cho khả năng tương tác giữa nền tảng của Meta và các nền tảng khác trong Fediverse như Mastodon.
Sự tham gia của Meta cho thấy sự thừa nhận rộng rãi hơn về nhu cầu ngày càng tăng đối với các mạng lưới phi tập trung. Bằng cách chấp nhận ActivityPub, Meta có tiềm năng định hình tương lai của Fediverse, mang hàng triệu người dùng chính thống vào thế giới phi tập trung này.
Giao thức AT: Lựa chọn thay thế của BlueSky cho ActivityPub
Trong khi ActivityPub là giao thức chính làm nền tảng cho nhiều nền tảng trong Fediverse, một giao thức phi tập trung thay thế khác gọi là AT Protocol đang ngày càng được chú ý, dẫn đầu bởi sự phát triển của BlueSky, một dự án ban đầu được sáng lập bởi Jack Dorsey, người đồng sáng lập Twitter. BlueSky đã được khởi xướng vào năm 2019 như một thử nghiệm nhằm tạo ra một khung mạng xã hội phi tập trung giải quyết các mối lo ngại ngày càng gia tăng về việc tập trung nền tảng, thao túng thuật toán, và kiểm soát của các tập đoàn.
AT Protocol (Authenticated Transfer Protocol) tự phân biệt mình với ActivityPub bằng cách tập trung vào tính di động của tài khoản và quyền kiểm soát của người dùng. Một trong những mục tiêu chính của AT Protocol là cho phép người dùng di chuyển tài khoản, nội dung và người theo dõi của họ giữa các nền tảng khác nhau một cách liền mạch. Tính năng này đảm bảo rằng người dùng không bị “khóa chặt” vào bất kỳ dịch vụ nào, một hạn chế lớn của các nền tảng tập trung như Twitter hay Facebook. Nếu một người dùng muốn chuyển sang một dịch vụ khác trong hệ sinh thái của AT Protocol, họ có thể làm điều đó mà không mất đi mạng xã hội hoặc nội dung của mình — đây là một tính năng mang tính cách mạng trong thế giới mạng xã hội.
BlueSky, ứng dụng hàng đầu được xây dựng trên AT Protocol, hoạt động tương tự như Twitter nhưng cho phép người dùng tạo và tùy chỉnh nguồn cấp dữ liệu của họ bằng cách sử dụng các thuật toán riêng. Điều này khác với các nền tảng dựa trên ActivityPub, nơi nội dung được phân phối đồng đều hơn. Bằng cách cho phép người dùng điều chỉnh nguồn cấp dữ liệu và sở thích kiểm duyệt của mình, BlueSky mang đến một trải nghiệm mạng xã hội linh hoạt và cá nhân hóa hơn.
Mặc dù BlueSky vẫn đang ở giai đoạn đầu, với số lượng người dùng còn hạn chế so với Mastodon, nhưng sự tập trung vào quyền tự chủ dữ liệu và tiềm năng áp dụng rộng rãi khiến AT Protocol trở thành một lựa chọn thay thế đầy hứa hẹn cho ActivityPub. Khi ngày càng nhiều nền tảng khám phá các giải pháp phi tập trung, AT Protocol có thể đóng vai trò quan trọng trong việc định hình tương lai của mạng xã hội bằng cách trao cho người dùng nhiều quyền kiểm soát hơn đối với trải nghiệm trực tuyến của họ.
Tương lai của mạng xã hội phi tập trung
Tương lai của mạng xã hội phi tập trung trông rất hứa hẹn, với các nền tảng như Mastodon và BlueSky đang đặt nền móng cho một Internet mà người dùng có nhiều quyền kiểm soát hơn. Khi ngày càng nhiều người nhận ra lợi ích của việc phi tập trung — chẳng hạn như quyền sở hữu dữ liệu, quyền riêng tư và khả năng kiểm soát nội dung — việc áp dụng sẽ ngày càng tăng lên.
Dù Fediverse vẫn còn đang ở giai đoạn đầu, nhưng tiềm năng để nó phá vỡ các “ông lớn” mạng xã hội truyền thống là điều không thể phủ nhận. Câu hỏi lớn là liệu các nền tảng như Threads, với số lượng người dùng khổng lồ, có tiếp tục thúc đẩy các giao thức phi tập trung hay sẽ quay lại các hệ thống khép kín một khi họ đạt đến mức độ phổ biến nhất định.
Kết nối với các social media của Align trên Fediverse
Đón nhận tương lai của phương tiện truyền thông xã hội thông qua Fediverse. Kết nối với nền tảng Fediverse của chúng tôi.
Thách thức của Fediverse
Mặc dù có tiềm năng lớn, Fediverse vẫn phải đối mặt với một số thách thức. Việc tiếp nhận người dùng là một trở ngại lớn; trong khi những người am hiểu về công nghệ có thể hiểu được lợi ích của phi tập trung, người dùng phổ thông có thể cảm thấy khó khăn trong việc lựa chọn và điều hướng giữa các instance. Hơn nữa, bản chất phi tập trung của Fediverse có nghĩa là việc kiểm duyệt bị phân tán, và một số instance có thể không được quản lý chặt chẽ, dẫn đến khả năng lạm dụng.
Khả năng mở rộng cũng là một vấn đề. Mặc dù ActivityPub là một giao thức mạnh mẽ, nhưng nó không được thiết kế để xử lý hàng triệu người dùng cùng lúc, điều này có thể trở thành vấn đề khi nhiều nền tảng chính thống, như Threads, tích hợp với Fediverse.
Kết luận
Fediverse đại diện cho một sự thay đổi căn bản trong cách chúng ta tiếp cận mạng xã hội, mang lại cho người dùng quyền kiểm soát dữ liệu, tương tác và trải nghiệm trực tuyến của họ. Được thúc đẩy bởi các giao thức như ActivityPub và AT Protocol, Fediverse cung cấp một giải pháp thay thế phi tập trung, tập trung vào người dùng, cho các nền tảng truyền thống. Khi việc áp dụng ngày càng tăng và công nghệ trưởng thành, Fediverse có tiềm năng định hình lại cảnh quan kỹ thuật số, trao quyền cho người dùng theo cách mà các nền tảng tập trung chưa từng làm được. Chìa khóa cho sự thành công của nó sẽ là vượt qua các thách thức về khả năng mở rộng, kiểm duyệt và sự tiếp nhận của người dùng trong khi vẫn duy trì nguyên tắc cốt lõi về phi tập trung.
